Là một trong những công trình được xây dựng sớm nhất trong quá trình khai thác thuộc địa ở Việt Nam, hệ thống các bưu cục/trụ sở bưu điện được người Pháp rất chú ý đầu tư xây dựng (từ việc lựa chọn địa điểm cho tới quy mô phù hợp công năng sử dụng và các yếu tố thẩm mỹ trong thiết kế kiến trúc). 

Trải qua bao thăng trầm của thời gian cùng những biến cố của lịch sử, những tòa nhà bưu điện trung tâm mãi trường tồn với những dấu ấn của thời gian. Trụ sở: Bưu điện Hà Nội, Bưu điện Hải Phòng và Bưu điện Sài Gòn là 3 trong số các di tích như vậy.

“Km 0” tại các đô thị

Đều có tuổi đời trên thế kỉ, cả 3 tòa nhà Bưu điện Hà Nội, Bưu điện Hải Phòng và Bưu điện Sài Gòn (nay là Bưu điện TP.HCM) có thể coi là minh chứng sống động nhất về những di sản kiến trúc của người Pháp còn tồn tại đến ngày nay. Đây cũng là những địa chỉ đỏ của ngành Bưu điện, ngành Thông tin và Truyền thông (nay thuộc Bộ KH&CN) – một trong những ngành ra đời sớm nhất và có vai trò quan trọng của Chính phủ qua các thời kì.

Nói về vai trò của các bưu cục – nơi được xây dựng thành các Bưu điện Trung tâm ở các thành phố lớn sau này, Bưu cục Hà Nội được người Pháp xây dựng từ năm 1875 (sau Bưu cục Sài Gòn năm 1860), ngay sau khi triều Nguyễn ký hiệp ước đầu hàng, chấp nhận chế độ bảo hộ. Năm 1876, người Pháp mở Bưu cục Hải Phòng và Qui Nhơn. Năm 1884, người Pháp tiếp tục lập ra các Bưu cục: Nam Định, Bắc Ninh, Hưng Yên, Sơn Tây và Ninh Bình… Các bưu cục ban đầu có 2 nhiệm vụ chính: chuyển thư và điện báo.

Xét theo vai trò kết nối, Bưu điện Hà Nội được xây trên nền chùa Báo Ân ngay sát hồ Gươm nên người dân hay gọi là Bưu điện Bờ Hồ. Chùa Báo Ân (xây từ năm 1842) còn có 2 cái tên khác là chùa Quan Thượng/chùa Liên Trì – ngôi chùa bề thế (với 180 gian, kiến trúc phức tạp và cầu kỳ, khung cảnh rất đẹp, ngay bên hồ Tả Vọng hay hồ Gươm) đã bị người Pháp phá dỡ để xây Bưu điện Hà Nội. Dấu tích của chùa Báo Ân nay chỉ còn lại tháp Hòa Phong trước cửa Bưu điện Hà Nội nhìn qua đường Đinh Tiên Hoàng.

W-BƯU DIEN.jpg
Bưu điện Hà Nội được xây trên nền chùa Báo Ân ngay sát hồ Gươm nên người dân hay gọi là Bưu điện Bờ Hồ.

Có 1 chi tiết khá thú vị, cuối năm 1884, Pháp cho xây đường dây hữu tuyến Hà Nội - Sài Gòn dài gần 4.000km và hoàn thành vào năm 1888. Dù không có văn bản nào quy định nhưng Bưu cục Hà Nội bên hồ Gươm được mặc định là Km0 và khoảng cách từ Hà Nội đi các tỉnh cũng được tính bắt đầu từ đây. Tới năm 1902, Hà Nội trở thành thủ đô của Liên bang Đông Dương nên Bưu cục Hà Nội cũng trở thành cột mốc số 0 khi người Pháp tính chiều dài từ Hà Nội đến Vientiane (Lào) và Phnompenh (Campuchia). 

Theo quy ước quốc tế, những tòa nhà Bưu điện Trung tâm hay Nhà ga xe lửa được mặc định là trung tâm thành phố hay Km0. Bưu điện Hà Nội, Bưu điện Hải Phòng và Bưu điện Sài Gòn cũng là những “địa chỉ đỏ” như vậy; do không chỉ là những công trình kiến trúc đồ sộ, tráng lệ mà còn là những biểu tượng biểu trưng của mỗi thành phố, thậm chí cả một quốc gia.

Giá trị kiến trúc trường tồn cùng các biến cố lịch sử

Bên cạnh các giá trị lịch sử, giá trị kiến trúc của trụ sở các Bưu điện Hà Nội, Bưu điện Hải Phòng và Bưu điện Sài Gòn được người Pháp xây dựng đều có những đặc điểm chung: Tuổi đời vắt qua 3 thế kỉ; mang phong cách châu Âu kết hợp với nét cổ điển châu Á; đều là những điểm nhấn kiến trúc tại các thành phố và ngày nay là địa chỉ tham quan du lịch không thể bỏ qua. 

Bưu điện Hà Nội ban đầu được xây dựng xong năm 1901, chỉ với 1 tầng. Năm 1916, trụ sở này được nâng cấp lên 2 tầng; giữa tòa nhà chính có một chiếc đồng hồ, được lấy theo giờ Paris (UTC +1 hoặc UTC+2 tùy theo mùa). Tuy nhiên, trong số 3 tòa nhà bưu điện (Hà Nội, Hải Phòng và Sài Gòn) được người Pháp xây dựng, Bưu điện Hà Nội đã không giữ được kiến trúc ban đầu do thay đổi công năng sử dụng theo thời gian.

Cụ thể, năm 1971, tòa nhà Bưu điện Hà Nội được cải tạo lại để phù hợp với tình hình thực tế sử dụng. Theo đó, nhà mặt tiền được xây dựng mới thay cho tòa nhà kiến trúc cổ điển Pháp (ngói Ardoise bị phá bỏ thay vào đó là dãy nhà cao tầng trát đá rửa). Đến năm 1976, tòa nhà (dài 51 mét, cao 5 tầng) chúng ta thấy ngày nay được sửa chữa xong, trên nóc đặt chiếc đồng hồ quay về 4 hướng.

May mắn hơn Bưu điện Hà Nội, Bưu điện Hải Phòng (xây dựng năm 1905) vẫn còn giữ được tương đối kiến trúc châu Âu kết hợp với nét trang trí châu Á đến ngày nay. Cùng với Nhà hát thành phố (xây dựng từ 1904-1912); Bảo tàng Hải Phòng (trước là Ngân hàng Pháp – Hoa, xây dựng năm 1911); “Nhà băng Năm Sao” nay là Trụ sở của ngân hàng Vietinbank; Ga Hải Phòng (xây dựng năm 1902, to và đẹp nhất miền Bắc); hay Trụ sở UBND TP Hải Phòng (trước là Tòa đốc lý) là những chứng tích còn sót lại của người Pháp ở thành phố cảng này.

Giữ được nguyên bản nhất chính là tòa nhà Bưu điện Sài Gòn/Bưu điện TP.HCM. Ngày 11/11/1860, người Pháp thành lập Bưu điện Sài Gòn với tên gọi ban đầu là “Sở dây thép”. Ngày 13/1/1863, Sở dây thép Sài Gòn khánh thành tòa nhà và cũng là tòa nhà bưu điện đầu tiên ở nước ta. Năm 1886, Bưu điện Sài Gòn được xây dựng và sửa chữa với quy mô hiện đại, thay thế cho trụ sở cũ theo thiết kế của KTS người Pháp, ông Auguste Henri Vildeu. Đến năm 1891, trụ sở mới chính thức được khánh thành (chính là tòa nhà chúng ta đang thấy hiện nay). 

Như vậy, trong 3 tòa Bưu điện kể trên (Hà Nội, Hải Phòng và Sài Gòn), chỉ duy nhất Bưu điện Sài Gòn được bảo tồn kiến trúc tương đối nguyên vẹn. Cùng với phố đi bộ Nguyễn Huệ; Nhà thờ Đức Bà; Bưu điện Thành phố; Nhà thờ Tân Định; Trụ sở Ngân hàng Ngân hàng Nhà nước… đây chính là những công trình kiến trúc Pháp được bảo tồn tốt nhất ở thành phố phương Nam, là địa chỉ tham quan không thể bỏ qua của du khách khi tới thành phố mang tên Bác.

Hồi tháng 6/2023, Bưu điện Trung tâm TP.HCM (hay còn gọi là Bưu điện Sài Gòn) được Tạp chí kiến trúc Architectural Digest của Mỹ bình chọn đứng thứ 2 trong danh sách 11 bưu điện đẹp nhất thế giới. Cùng với các bưu điện: Bưu điện Trung tâm Algiers, Algeria (số 1); Bưu điện Palacio de Correos de México, Mexico (số 3); Bưu điện Los Angeles, Mỹ (số 4); Bưu điện Palacio de Comunicaciones, Tây Ban Nha (số 5); Bưu điện thành phố New York, Mỹ (số 6)… 

Trước đó, năm 2019, Tạp chí Insider của Mỹ cũng từng xếp hạng Bưu điện Trung tâm TP.HCM trong danh sách 20 bưu điện đẹp nhất thế giới.